Coliforme bacteriën: alles over E. coli, Enterobacter en meer

Coliforme bacteriën zijn een belangrijk onderwerp binnen de hygiëne van drinkwater.

Voor beheerders van drinkwatersystemen zijn ze bijzonder relevant – vooral Escherichia coli, die geldt als een betrouwbare indicator voor fecale verontreiniging.

Andere coliforme bacteriën, zoals Enterobacter, kunnen wijzen op algemene hygiënische tekortkomingen — en vormen daarmee mogelijk een ernstig gezondheidsrisico voor gebruikers.

Wat zijn coliforme bacteriën?

Coliforme bacteriën zijn een groep micro-organismen die van nature voorkomen in het milieu – bijvoorbeeld in de bodem, op planten en in de darmen van mensen en dieren.

Ze kunnen lactose vergisten bij 35–37 °C met zuur- en gasvorming – een belangrijk kenmerk dat wordt gebruikt voor hun identificatie in gestandaardiseerde microbiologische testprocedures.

De aanwezigheid van coliforme bacteriën in drinkwater duidt op hygiënische gebreken in het leidingsysteem en kan wijzen op mogelijke besmetting met pathogene bacteriën – met name wanneer het gaat om fecale indicatoren zoals Escherichia coli.

Onder normale omstandigheden vermenigvuldigen coliforme bacteriën zich niet in drinkwater, tenzij er biofilms of andere groeibevorderende omgevingen aanwezig zijn.

Hun aanwezigheid wordt daarom vooral gezien als een teken van recente of aanhoudende verontreiniging.

Typen coliforme bacteriën

Totale coliformen:

Tot deze groep behoren bacteriën zoals Enterobacter, Citrobacter of Klebsiella, die vaak in het milieu voorkomen.

Ze zijn over het algemeen niet pathogeen, maar wijzen op algemene hygiënische tekortkomingen of externe besmetting.

Fecale coliforme bacteriën:

Deze groep omvat micro-organismen die afkomstig zijn uit de darmen van mensen of dieren.

Escherichia coli (E. coli) is de belangrijkste vertegenwoordiger – de aanwezigheid ervan in drinkwater wijst duidelijk op fecale verontreiniging.

Thermotolerante coliforme bacteriën:

Dit zijn coliforme bacteriën die kunnen groeien bij verhoogde temperaturen (44 ± 0,5 °C) en lactose kunnen vergisten met gasvorming.

Deze eigenschap wordt in de wateranalyse gebruikt als technisch criterium om op een fecale oorsprong te wijzen.

E. coli behoort tot de thermotolerante coliforme bacteriën, maar wordt meestal apart en specifiek gedetecteerd, omdat het een duidelijke fecale indicator is.

Vormen coliforme bacteriën een gezondheidsrisico?

Coliforme bacteriën zoals Enterobacter, Citrobacter of Klebsiella komen van nature voor in het milieu en in de darmen van mensen en dieren.

Voor gezonde mensen vormen ze doorgaans geen gezondheidsrisico.

Bepaalde stammen kunnen echter onder specifieke omstandigheden – bijvoorbeeld bij mensen met een verzwakt immuunsysteem – opportunistisch pathogeen zijn.

Goed om te weten: opportunistisch pathogeen betekent dat een micro-organisme alleen ziekte veroorzaakt wanneer het immuunsysteem verzwakt is of natuurlijke barrières zijn aangetast. Deze bacteriën maken als het ware gebruik van “gunstige gelegenheden” (Latijn: opportunitas) om een infectie te veroorzaken.

Bij Escherichia coli (E. coli) ligt dat anders: bepaalde stammen (zoals EHEC) kunnen ernstige maag-darminfecties veroorzaken en wijzen bij detectie in drinkwater altijd op een fecale besmetting.

Hoe komen coliforme bacteriën in drinkwater terecht?

Coliforme bacteriën komen meestal via externe invloeden in het drinkwatersysteem terecht.

Veelvoorkomende oorzaken zijn lekkende leidingen, defecte terugstroombeveiligingen of verkeerd aangesloten installaties, waardoor besmet water het leidingnet kan binnendringen.

Maar de risico’s beperken zich niet tot de binneninstallatie: microbiologische verontreiniging kan ook optreden in het stroomgebied van waterwinlocaties – vooral als gevolg van intensieve landbouwactiviteiten.

Wanneer organische stoffen zoals mest of perssap uit kuilvoer in grond- of oppervlaktewater terechtkomen, neemt het risico op fecale verontreiniging aanzienlijk toe.

Dit geldt met name voor systemen die ongezuiverd of slechts licht voorbehandeld bronwater gebruiken.

Als bij een controle van het drinkwater coliforme bacteriën worden aangetroffen, is snelle en systematische actie vereist.

Hoewel deze bacteriën meestal geen direct gezondheidsrisico vormen, duidt hun aanwezigheid op hygiënische tekortkomingen – bijvoorbeeld door lekkages, terugstroming of stilstaand water.

Wat te doen bij detectie van coliforme bacteriën in drinkwater

Wanneer bij routinematige controle coliforme bacteriën in het drinkwater worden aangetroffen, is onmiddellijke en systematische actie vereist.

Hoewel deze bacteriën meestal geen direct gezondheidsrisico vormen, wijst hun aanwezigheid op mogelijke hygiënische tekortkomingen – zoals lekkages, terugstroming of stilstaand water.

Er moeten aanvullende monsters worden genomen om de bevinding te bevestigen en om de bron van de verontreiniging op te sporen.

Als Escherichia coli of Enterokokken worden gedetecteerd – beide indicatoren van fecale verontreiniging – moet direct melding worden gedaan bij de bevoegde instantie (ILT).

Er moeten passende directe maatregelen worden genomen, zoals het informeren van gebruikers, het geven van een kookadvies of het ontsmetten van het systeem.

De detectie van andere coliforme bacteriën vereist een beoordeling door de toezichthoudende autoriteit, vooral bij herhaalde of hoge concentraties.

Pas nadat vervolgonderzoek heeft aangetoond dat het water weer aan de wettelijke normen voldoet en de bevoegde instantie het gebruik heeft vrijgegeven, mag het drinkwater opnieuw zonder beperkingen worden gebruikt.

Overzicht van coliforme bacteriën

Hieronder geven we een kort overzicht van de belangrijkste geslachten.

Let op: de afkorting “spp.” komt van het Latijnse species pluralis, wat “meerdere soorten” betekent.

Enterobacter spp. verwijst bijvoorbeeld naar verschillende (niet nader gespecificeerde) soorten binnen het geslacht Enterobacter.

Escherichia coli (E. coli) als belangrijke indicator

Escherichia coli (E. coli) is een belangrijk lid van de groep coliforme bacteriën en geldt als een betrouwbare indicator voor fecale verontreiniging.

De bacterie komt van nature voor in de darmen van mensen en dieren.

De aanwezigheid van E. coli in drinkwater duidt op een mogelijk gezondheidsrisico en is volgens de Nederlandse regelgeving niet toegestaan (grenswaarde: 0 KVE/100 ml, volgens het Drinkwaterbesluit).

Er moet onmiddellijk een onderzoek worden gestart en corrigerende maatregelen moeten worden genomen om de bron van de besmetting op te sporen en te verhelpen.

Herkomst van de naam “E. coli”

Escherichia: vernoemd naar de ontdekker van de bacterie, Theodor Escherich.

Coli: “Coli” betekent “van de dikke darm” (Latijn: colon) en verwijst naar de natuurlijke leefomgeving van de bacterie.

“E. coli” is de afkorting van Escherichia coli.

Enterobacter spp.

Bacteriën van het geslacht Enterobacter zijn typische omgevingsorganismen die voorkomen in de bodem, op planten of in vochtige omgevingen.

Ze worden beschouwd als milieugebonden bacteriën, maar kunnen onder bepaalde omstandigheden – bijvoorbeeld bij mensen met een verzwakt immuunsysteem – opportunistisch pathogeen zijn.

Hun aanwezigheid in drinkwater kan wijzen op hygiënische tekortkomingen in het leidingnet of op secundaire besmetting, zowel binnen het distributiesysteem als bij het tappunt.

Klebsiella spp.

Klebsiella pneumoniae en verwante soorten komen zowel in het milieu als in het menselijke darmkanaal voor.

In wateranalyses kan hun aanwezigheid niet eenduidig aan fecale oorsprong worden gekoppeld, aangezien ze ook kunnen overleven in vochtige milieus (bijv. plantaardig materiaal of biofilms).

Toch wordt hun aanwezigheid beschouwd als een hygiënisch aandachtspunt.

Citrobacter spp.

Citrobacter-soorten worden aangetroffen in de bodem, in afvalwater en af en toe in het darmkanaal.

Ook dit zijn omgevingsbacteriën die niet per se op fecale verontreiniging wijzen, maar waarvan de aanwezigheid in drinkwater als een technisch waarschuwingssignaal kan worden opgevat – vooral bij herhaalde detectie.

Hafnia alvei

Een zeldzamere vertegenwoordiger van de coliforme groep is Hafnia alvei.

Deze bacterie wordt soms aangetroffen in voedingsmiddelen en oppervlaktewater.

Hoewel de klinische relevantie gering is, moet haar aanwezigheid in drinkwater toch worden geïnterpreteerd als een aanwijzing voor hygiënische onregelmatigheden.